Белли ки, Советлер Бирлиги эркянында булунгъан миллий джумхуриетлерде 1920-нджи йылларнынъ орталарында медений, икътисадий ве ичтимаий инкишаф аляметлери ап-ачыкътан сезильмекте эди. Ве бу джерьян большевиклер партиясынынъ реберлигини кеткен сайын раатсызлап башлагъан эди. Талийлерини озь къолуна алмагъа истеген халкъларнынъ биринджи сыраларында къырымтатарлар да мевджут олгъаныны бир чокъ тарихчылар къайд эмектелер. Бунынъ да эсасында шу девирге кельгенде халкъымызда пек къуветли зиялылар осип етишкени ер алмакъта. Шу себептен олса керек ки, миллий джумхуриетлерге къаршы урулгъан ильк шиддетли дарбелер Къырым Мухтар Совет Социалистик джумхуриетине тюшюрильген эди. 1928 йылы январь айынынъ 15-де Къырым АССР Меркезий Иджра комитетининъ реиси Вели Ибраимовнынъ апске алынгъаны да бунъа бир сигнал олды. Халкъымызнынъ шу джесюр эвляды ве къоруйыджысы бир талай ифтиралар узеринде къурулгъан къабаатлавлар нетиджесинде 9.05.1928-де акъсыз суретте къатль этильген эди. Бунъа параллель оларакъ, «Миллий Фыркъа иши» мейдангъа чыкъарылып, бир къач юз къабаатсыз юртдашларымыз махкемелерге чекильди.
Вакътынджа азатлыкъта къалгъан зиялылар пешине исе ОГПУ ве онынъ эсасында 1934 с. къурулгъан НКВД тешкилятлары аджувсыз авджылыкъларыны эп арттырып турдылар. Табиий ки, шу девирдеки бир чокъ зиялыларымызнынъ яшайышлары теляш ве къоркъу ичинде кечмекте эди. Базылары Къырымны терк этерек, СССРнинъ дигер больгелеринде шу къоркъунчлы заманны кечиргенлер. Меселя, Шевкъи Бекторе Дагъыстанда, Исмаил Леманов Ленинградда, Усеин Боданинский Гурджистанда, Мамут Недим ве Эшреф Шемьи-заде Москвада, Бекир Чобан-заде Озьбекистанда озьлерине бир сыгъынакъ булмакъ макъсадынен кеткен эдилер. Амма нетиджеде бунынъ де файдасы олмады.
Тюркиедеки диаспорамызнынъ нешири олгъан «Kırım» меджмуасынынъ 1994 с. чыкъкъан 6-нджы санында Айше Акъташнынъ «Тарихий онемли хаиз ики без мектюп» серлевалы макъалесинде Къырымнынъ о заманки хавфлы сиясий муитини пек яхшы ифаде эткен эки весикъа нешир этильген эди.
Айше ханымнынъ тариф эткенине коре, Тюркиедеки диаспорамызнынъ корюмли эрбабы Исмаил бей Отарнынъ Истанбулдаки архивинде Асан Сабри Айвазовнынъ 1934 сенеси тюрк достлары ве меслекдешлерине имдат истеп язгъан ве гизли суретте ёллагъан эки мектюби сакъланып къалгъан. Астында 8 июль 1934 с. тарихы косьтерильген биринджи мектюпнинъ тарихы бойле…
ДЕВАМЫ ГАЗЕТАДА
Айдер ЭМИРОВ
«Янъы дюнья» №9(1651) 11.03.2022
Подробности подписки
Инстаграм