Статья посвящена 400-летию классика крымскотатарской поэзии Ашыка Умера. Тема диссертаций аспирантки КИПУ Урие Кадыровой посвящена поэту.
Бутюн тюркий дюньяда мешур олгъан саз шаири Ашыкъ Умернинъ 400 йыллыгъы бу йыл къайд этиле. Бугуньде-бугунь шаирнинъ эсерлери ве аяты бир чокъ тедкъикъатчыларнынъ дикъкъатыны джельп эте ве ильмий ишлернинъ мевзусы ола.
Къырымтатар алимлери арасында да Ашыкъ Умернинъ иджады ве аяты боюнджа араштырмалар кечирип, ильмий ишлер язгъанлар бар. Дейик, Февзи Якъубов адына Къырым муэндислик-педагогика университетинде Ильмий-тедкъикъат институтынынъ кучюк ильмий хадими Урие Къадырова «Ашыкъ аньанеси контекстинде Ашыкъ Умернинъ иджады: ашкъ концепциясы ве образлар семантикасы» мевзусында диссертация язып битирди.
Урие Къадырова 1982 сенеси Озьбекистанда догъды. Алты яшында олгъанда аилесинен Къурман районынынъ Чапаево коюне кочип кельди. 2005 сенеси КъМПУнинъ къырымтатар тили ве эдебияты, тюрк тили ве эдебияты болюгини битирип, эки йыл университетте оджалыкъ этти. 2007 сенеси аспирантурагъа кирип, йигирмиге якъын ильмий намзетни азырлагъан, илимлер докторы, профессор Исмаил Керимовнынъ реберлигинде ильмий ишини язып башлады. Бу йыллар ичинде Урие оджа диссертация язмакътан гъайры эки огълан ве бир къызчыкънынъ анасы олды эм де бир къач фикирдеши иле балачыкълар ичюн файдалы бир лейха азырлады.
Урие Къадырова ильмий ишини чокътан язып битирди ве энди оны къорчаламагъа азыр. Келинъиз, Урие Къадырова иле якъынджа таныш олып, онынъ чалышмасы ве балалар ичюн тэсис эткен лейхасы акъкъында икяесини динълейик.
— Урие оджа, не вакъыт къырымтатар эдебиятынен меракъланып башладынъыз. Бунъа ким я да не себепчи олды?
— Мектепте окъугъанда риязиятчы олмагъа арзу эте эдим. Къырымтатар тили ве эдебиятынен аятымны багъламагъа ич де тюшюнмей эдим. Амма мектепни битиргенде, рахметли Анифе къартанам манъа къырымтатар тили ве эдебияты болюгини сечмеге тевсие эткен эди. Биз берабер диктант яза, чешит эсерлер окъуй эдик. Къартанам тиль ве эдебиятымызнен багълы меракълы мевзуларны анълата эди. О, оджа дегиль эди, амма аилесинде оджалар олгъан.
Бойлеликнен, мен университетке весикъаларымны бердим. Башта И. Гаспринский адына миллий кутюпханемизге барып, имтиангъа азырлана эдим. Мен рус мектебинде окъугъаным ичюн къырымтатар тили ве эдебиятымызны теренден огренип оламадым, шунынъ ичюн кутюпханеде кунь бою отурып азырлана эдим. 2000 сенеси университетке кирдим. Мында озюм ичюн янъы бир дюньяны ачтым. Нариман оджа Сеитягъяев, Нариман оджа Абдульвапов, Исмаил оджа Керимов, Эмине оджа Гъаниева о къадар меракълы мевзуларны бизлерге тариф эте эдилер ки… Бильхасса, Исмаил оджанен Нариман оджа Абдульваповнынъ дерслеринден эеджанланып, тесирленип чыкъа эдим. Йылда эки кере конференциялар олып кече эди. Оларгъа азырлыкъ коре эдик. Иште, яваш-яваш илимге далып башладым. Шукюр, бу вакъыткъадже оджаларым манъа ярдым эте. Ишимнинъ ильмий ребери Исмаил оджа Керимов ола. Ондан гъайры эдебият саасыны яхшы бильген, орта асырларнен мешгъуль олып, чешит мевзуларда бир чокъ ильмий иш язгъан Нариман оджа Абдульвапов да ярдым эте. АшыкъУмер мевзусыны онынъ ярдымынен сечтим. О бу мевзуны ойле гузель анълата ки, лякъайд къалмазсынъ.
— Ильмий иш язгъанда насыл зорлукъларнен къаршылаштынъыз?
— Бир де-бир ишни бегенип япсанъ, къапылар санки озьлери ачыла ве меракълы мевзу, малюмат ортагъа чыкъа. Амма Ашыкъ Умернен багълы малюматны къыдыргъанда бир къач меселенен къаршылаштыкъ. Биринджиден, элимизде шаирнинъ эписи эсерлери ёкъ. Билемиз ки, онынъ эсерлери Тюркиеде Конья ве Истанбул кутюпханелеринде, Лондрада Британия музейинде бар, амма оларнен чалышмагъа имкянымыз олмады. Олар элимизде олса, даа да гузель олур эди. Даа бир меселе бар. Билемиз ки, о заманлары шиирлер агъыз-агъыздан кечип, тек вакъыт кечкенинен кягъыткъа язылгъан эди. Шунынъ ичюн метнлернинъ къарыша биледжегини де козьде тутмакъ керек. Яни, базы эсерлер Ашыкъ Умернинъ олмай биле. Бу меселе де пек актуаль…
ДЕВАМЫ ГАЗЕТАДА
Весиле МЕНУСМАН
«Янъы дюнья» №32(1622) август 20, 2021