Статья Айдера Эмирова на историческую тему об этнониме «татары»
Адымыз – гъурурымыз!
Халкъымызнынъ бинъ йыллыкъ адыны денъиштирмеге талап эткен базы юртдашларымыз ортагъа бир сыра делиллер чыкъарып, оларнынъ къайта-къайта текрарлап туралар. Шу сырада:
- Татар «лагъабыны» бизге руслар такъкъан экенлер.
- Къырым Русиеге къошулмагъандже (1783 с.) халкъымыз озюни «къырымлы» я да «къырым» деп адландыргъан экен.
- Татар я да къырым татарлары деп бизге анджакъ 1783-ден сонъ айтып башлагъан экенлер.
- Та сюргюнликтен эвель бизим алим, языджы ве джемаат эрбапларымыз миллетимиз татар деп адландырылгъанына къаршы олгъан экенлер.
- Миллетимизнинъ ады ватанымызнынъ адынен бир олса (къырым, къырымлы), къомшу халкълар да, бутюн дюнья да бизни Къырымнынъ тамыр халкъы деп танымагъа ве бутюн акъ-укъукъларымызны къайтарып бермеге меджбур оладжакъ экенлер…
Ве иляхре, ве саире.
Келинъиз, сайгъылы окъуйыджыларымыз, шу делиллернинъ базылары узеринде айрыджа токъталып бакъайыкъ. 2017 сенеси Акъмесджитте 816 саифеден ибарет олгъан «Документы Крымского ханства из собрания Хусейна Фейзханова» серлевалы гъает меракълы ве файдалы китап [1] нешир этильген эди. Мезкюр китапта ер алгъан 378 весикъанынъ, шу сырада Къырым ханларынынъ адындан бир сыра девлетлернинъ укюмдарларына ёлланылгъан ярлыкъларнынъ деерлик эр биринде татар халкъы анъылмакъта. Мисаль оларакъ, шу китапнынъ 36-нджы саифесинде Джанибек Герай ханнынъ 1628 сенеси Русие чары Михаил Фёдоровичке ёллагъан ярлыгъынынъ биринджи сатырларыны кетирмек мумкюн: «Джанибек Герай Хан сёзюмиз. Улугъ Орда Улугъ Юртнынъ ве Тахт-и Къырымнынъ ве Дешт-и Къыпчакънынъ сансыз коп Татарнынъ ве сагъышсыз Ногъайнынъ ве Тат биле Тавгъачнынъ ве Тагъ ара Черкеснинъ улугъ падишахы ве хем улугъ ханы саадетлю ве рефаатлю ве шевкетлю ве хашметлю ве азаметлю Джанибек Герай Хан…». Корюне ки, Къырым ханлыгъы эркянында булунгъан халкълар ве этник гурухларнынъ арасында не «къырымлы» ве не де «къырым»лар анъылмайлар биле. Бундан да гъайры, «халкъымызны татар (къырымтатар) деп факъат 1783 сенеси Къырым Русиеге къошулгъан сонъ адландырып башладылар» киби делиль де ерсиз олгъаны айдынлаша. «Документы Крымского ханства из собрания Хусейна Фейзханова» китабына кирсетильген весикъаларнынъ джумлеси Къырым ханлыгъы девринде, яни 1783-тен эвель язылгъаныны даа бир кере ургъуламагъа меджбурым.
«Татар ады (лагъабы) халкъымызгъа руслар такътылар» дегенлерге: «15-17 асырларда этрафындаки девлетлернинъ падишаларына ярлыкълар, буйрукълар ёлламагъа икътидарлары олгъангъан ханларымызгъа ким ве насыл бир усулларнен озь халкъыны бир де-бир лагъапнен адландырмагъа меджбур эте билирди?» киби суаль озь-озюнден догъа.
Тюркиеден Русие ве Польшагъа ёлланылгъан мектюплерде халкъымызны дефаларджа «татар» деп анъмагъа да руслар себепчи олдымы экен? Я о заманлары Османлы (тюрк) ордусы Авропада энъ къуветли орду, деп эсаплана эди де. Ойле экен оларгъа о заманда кимде (ве насыл этип) «фелян сёзни къулланынъыз» деп зорлукъ этмеге икътидары бар эди, аджеба?..
Орта асырларда халкъымыз «татар», «къырымтатар» деп адландырылгъаны тек Къырым ханлыгъынынъ ресмий весикъаларында дегиль де, бедиий эдебиятта да бол-бол ишлетильгенининъ бир чокъ мисали бар.
Къырым ханлары арасында Бора Гъазы Герайнынъ айрыджа ери бар. О тарихымызда корюмли девлет идареджиси ве сераскер оларакъ буюк урьметнен анъылгъанынен берабер Гъазаий тахаллюси иле меаретли шаир ве бестекяр сыфатында тек Къырымда дегиль, атта къос-къоджаман Османлы ве Иран девлетлеринде биле шан-шурет къазанды.
Онынъ шиирлеринден бирисинде бойле бир бейтке расткелемиз:
Хамдуиллях хезимет тапты кюффяр
Гъанимет багърына гъаркъ олды ТАТАР [5].…
Насыл анъламалы, яры Авропагъа дешет ве къоркъу сачкъан бу буюк сераскерни де «татар» исмини къулланмагъа биревлер зорлагъан эдилерми?..
Айдер ЭМИРОВ
«Янъы дюнья» №27(1617) июль 16, 2021
Девамыны «Янъы дюнья»да окъунъыз